'Zwolle's artistieke hoogtepunt viel samen met de Moderne Devotie

Afkerig als ze waren van protserige kerkgebouwen, gebouwd over de ruggen van arme gelovigen, zullen de Moderne Devoten bij menigeen sympathie wekken. Voor een tentoonstelling waarbij je graag wat pronkstukken bewondert, belooft het 'in soberheid zullen we alles samen delen-principe' van de Broeders en Zusters van het Gemene Leven echter weinig goeds. Des te groter de verwondering als zo'n expositie wel degelijk topstukken herbergt waaronder de Zwolse bijbel ter waarde van 'twintig jaarinkomens'. Marieke Steegmans van het Historisch Centrum Overijssel (HCO) vertelt hierover in deze aflevering van de serie over de Moderne Devotie. Maar eerst komt Feico Hoekstra van Museum de Fundatie aan het woord, die stelt dat het artistiek hoogtepunt van Zwolle in de tijd van Hanzeaten en Moderne Devoten lag en die laatsten het middeleeuwse geloof democratiseerden. Beiden zijn betrokken bij de tentoonstellingen in de Fundatie, het Stedelijk Museum en het HCO die medio oktober worden geopend voor het publiek.Democratisering van het geloof? Ligt het gevaar van overdrijven niet op de loer? "Ik denk eerder dat je kunt zeggen dat de Moderne Devotie lange tijd onderbelicht is gebleven in de geschiedschrijving van Zwolle dan dat je het risico loopt de invloed ervan te overdrijven. De beweging begon in Deventer onder leiding van Geert Grote. Later echter werd Zwolle met het klooster in Windesheim het centrum van de Moderne Devotie. In de fraterhuizen in de stad schreven de Broeders van het Gemene Leven en hun leerlingen religieuze boeken over die ze toegankelijk maakten voor een groter publiek. Het ging hen er om dat mensen een directe band hadden met God. Je kunt dus met recht spreken van de democratisering van het geloof. De Moderne Devotie verspreidde zich langs de handelsroutes van de Hanze, de snelwegen van hun tijd." De Hanze was gericht op handel en rijkdom, de Devotie op soberheid en delen. Is dat niet tegenstrijdig? "Dat lijkt misschien zo, maar langs de handelsroutes werden behalve goederen ook idee verspreid. Bovendien werd de Moderne Devotie door de rijke burgerij gesteund. Zonder financiële ondersteuning had de Moderne Devotie nooit zo groot kunnen worden." Over het succes van dat gedachtegoed en wat dat betekende voor de kunst, waar het in de tentoonstelling van de Fundatie om draait, zegt Hoekstra het volgende: "Juist omdat de Moderne Devotie een beweging van onderaf was, werd ze zo succesvol. De aanhangers ervan streefden naar gemeenschappen uit de eerste jaren van het christendom, zonder een vaste kerkelijke hiërarchie. En hoewel de Moderne Devoten zeker geen ketters waren, maar hervormers binnen de kerk zelf, kun je ze toch zien als voorlopers van de Reformatie. Al zullen echte hardliners daar misschien anders over denken. Feit is dat ten tijde van de Moderne Devotie kunstenaars opeens schilderijen en beelden gaan maken van veel kleiner formaat, speciaal bedoeld voor privegebruik. Prenten als die van Albrecht Dürer, nu wereldberoemd, of de zogeheten `Meester IAM van Zwolle' zorgden voor een grote verspreiding van betaalbare kunstwerken. Van die laatste is op de tentoonstelling een prent te zien waarin allerlei aspecten van de Moderne Devotie heel mooi samen komen.? Hoe en wat dan precies? "Allereerst natuurlijk dat de prent in Zwolle is gemaakt. Dat staat er zelfs expliciet op geschreven. En dat het een prent is, die bijna iedereen wel kon betalen. Daar heb je weer die democratisering. Maar het belangrijkste is het onderwerp, namelijk de bewening van de dode Christus nadat hij van het kruis is gehaald. Lange tijd werd in de kunst de almacht van God benadrukt, maar opeens staat het lijden van Jezus centraal. Dat zijn drie typerende aspecten van de Moderne Devotie. Als laatste kun je ook de hoogstaande kwaliteit van de prent noemen." Was Zwolle dan een centrum voor topkunstenaars? "Het artistieke hoogtepunt van de Zwolle ligt in die periode, dat durf ik wel te zeggen. De aantrekkingskracht op kunstenaars van elders was groot en de Zwolse meesters genoten aanzien. Behalve van de al genoemde IAM van Zwolle is er op de tentoonstelling een werk van de beeldhouwer Arnt van Zwolle te zien, ook een bewening trouwens. Beide kunstenaars hebben nu een internationale reputatie." Die hoge kwaliteit van de kunst uit de tijd van de Moderne Devotie wordt beaamd door Steegmans. Zij is gespecialiseerd in de zogenoemde Sarijs-handschriften. In een van die geschriften wordt de naam van de heilige Marijs abusievelijk geschreven met een s waarmee de naam is verklaard. Wat zijn Sarijs-handschriften precies?"Het waren getijdenboeken (handschriften die leken gebruikten voor hun privedevotie met daarin een heiligenkalender gevolgd door getijden waaronder de Boetpsalmen red.) die uitgroeiden tot de bestsellers van hun tijd. Ze werden versierd door schilders die verbonden waren aan een Fraterhuis. Het afschrijven van het getijdenboek gebeurde door leerlingen van de Latijnse school in Zwolle, gehuisvest naast het Fraterhuis." Er ontstond een bloeiende economie omheen? "De leerlingen zelf kregen kost en inwoning in ruil voor hun werk. Daar ging het hen om. Voor de stad betekende het inderdaad een stuk bedrijvigheid. Van heinde en verre, uit heel West-Europa, kwamen leerlingen naar Zwolle." Wat is nu het pronkstuk van de tentoonstelling? "Het pronkstuk is toch wel de Zwolse bijbel. Die werd door de Utrechtse deken Herman Droem van het kapittel St. Marie besteld bij de Broeders van het Gemene Leven in Zwolle. Jacobus van Enckhuysen heeft aan de uit zes delen bestaande bijbel ongeveer twaalf jaar gewerkt. Het bladgoud en de prachtige decoraties maakten het tot een kunstwerk waar vijfhonderd goudgulden voor is betaald. In die tijd een vermogen. Dat zou destijds, zo wordt aangenomen, ongeveer zijn overeengekomen met twintig jaarinkomens van een timmerman."