Thomas wilde omgeving ordenen vanuit zuiver innerlijk

De val van de Berlijnse muur in 1989 werd destijds met gejuich begroet door zijn Atheneum-leerlingen. Het communisme als wereldideologie had zijn langste tijd gehad en nu zouden de Oost-Duitsers ook proeven van de zegeningen van het Westen. Ton Hendrikman zelf was weliswaar blij voor de mensen die de vrijheid tegemoet traden, maar zei er meteen bij dat ook het kapitalisme een houdbaarheidsdatum heeft.

Met de kennis van vandaag zullen velen geneigd zijn Hendrikman gelijk te geven. Al weet niemand of de krediet- schulden en nu ook vastgoedcrisis het einde van een tijdperk van consumeren en marktdenken markeert. Oud-aardrijkskundeleraar en Zwollenaar Ton Hendrikman baseerde zich echter niet op een toekomstvisie, maar op het verleden. "Geen enkel systeem dat alleen is gebaseerd op zuiver materialisme heeft overleefd." Heel anders is het met het gedachtegoed van de Moderne Devotie volgens Hendrikman, die ooit zelf als leerling op de kweekschool in een enkele les over dit onderwerp dermate werd geraakt dat hij er nog steeds vol van is. Hendrikman is nog altijd als adviseur verbonden aan de Stichting Thomas a Kempis waarvan hij ooit voorzitter was. In het recente verleden was hij betrokken bij de tentoonstelling over de Moderne Devotie in de Zwolse musea en het Historisch Centrum Overijssel (HCO) en dieper in het verleden valt onder meer het wapenfeit te noteren van de vertaling van de kroniek van het klooster Sint Agnietenberg, waar hij als geograaf bij betrokken was.

Omgeving

De aantrekkingskracht van de Moderne Devotie schuilt volgens Hendrikman in het principe van bij jezelf beginnen. "Thomas a Kempis wilde zichzelf tot een beter mens maken en van daaruit zijn omgeving ordenen. Natuurlijk kun je de leefwijze van de Moderne Devoten niet zes eeuwen later in de tijd reproduceren. Destijds had je alleen te maken met de geestelijkheid en de adel. De seculiere samenleving van vandaag de dag ziet er heel anders uit. Toch zijn er wel overeenkomsten. Toen was het crisis en nu ook. Het gezond maken van de maatschappij is weer een thema waar je mee aan kunt komen. Dertig jaar geleden werd je meewarig aangekeken als je er over begon." De golfbeweging van eerst welvaart en dan teruggeworpen worden naar wat Hendrikman de 'basis' noemt, is volgens hem van alle tijden. Die beweging voltrekt zich echter niet van de ene op de andere dag. Hendrikman: "Ik denk dat we naar een maatschappij gaan waarin de nadruk minder komt te liggen op materile zaken, maar dat daar nog wel een generatie overheen gaat. Misschien duurt het nog wel twee generaties."

Novicen

Hendrikman inventariseerde alle kloosters van de Moderne Devotie die ontsproten aan het moederklooster van Windesheim. Hij bezocht zelfs alle plaatsen waar nog kloosters of restanten ervan staan. Veel kloosters verdwenen na de Reformatie en andere sloten in de Franse tijd. Met het sluiten van de kloosters verdween echter niet het gedachtegoed. Nog altijd zijn er kloosters van de Moderne Devotie en van Amerika tot Japan hebben mensen 'Over de Navolging van Christus' van Thomas a Kempis gelezen. "Het succes van een gedachtegoed kun je niet vatten in een staafdiagrammetje", benadrukt Hendrikman. Van de andere kant moet je voorkomen dat je verbanden legt die er niet zijn. Zo was de Moderne Devotie geen voorloper van de Reformatie. "Geert Grote was strikt in de leer en werd zelfs wel de ketterhamer genoemd. Hij was helemaal niet uit op een breuk met de kerk." Een moralist was Geert Grote daarentegen weer niet in de ogen van Hendrikman en Thomas a Kempis was dat al helemaal niet. "Thomas hield teveel van mensen om een moralist te zijn. Van hem is bekend dat hij erg goed overweg kon met novicen, mensen die net in het klooster waren ingetreden. Hij was oprecht in hen geïnteresseerd, wilde weten wat hen bewoog. Hetzelfde kun je zeggen van Geert Grote. Of het waar is weet ik niet, maar men zegt van Geert Grote dat hij, wanneer hij zijn leerlingen persoonlijk het geld kwam betalen voor het overschrijven van Bijbelse geschriften, hij dikwijls te weinig betaalde. Dan had hij een excuus om nog een keer terug te komen en nog een keer met hen te praten over het geschrevene, hen te vragen wat ze er zelf van vonden en zo aan vorming te doen."

Handelingen

Waar je volgens Hendrikman ook rekening mee moet houden wanneer je de Moderne Devotie duidt, is dat het niet de enige afwijkende stroming was binnen de kerk die zich nog voor de Reformatie aandiende. Als voorbeeld noemt hij de beweging van de Tsjech Johannes Hus. "De beweging van Hus kreeg gaandeweg echter een sterk nationalistisch karakter. Voor de Moderne Devotie gold dat niet." Het protest van Geert Grote tegen de bouw van de dom van Utrecht als prestigeobject kun je volgens Hendrikman zien als een daad van activisme, maar in algemene zin had de Moderne Devotie volgens hem geen politiek karakter. De Moderne Devoten grepen vooral terug op Handelingen 2 waarin valt te lezen dat de eerste christengemeenten leefden in gemeenschap en in de gunst stonden van het volk.

Ondanks dat de Moderne Devotie niet de enige afwijkende stroming was destijds had ze volgens Hendrikman wel een uniek karakter. Het onderwijsmodel van Zwollenaar Johannes Cele -get op dat van zijn Deventer vriend Geert Grote- en dat aan de basis staat van het klassensysteem zoals we dat nu nog kennen, krijgt volgens Hendrikman veel te weinig aandacht. Wat ook niet iedereen weet, is dat humanisten als Desiderius Erasmus en Wessel Gansfort zich aangetrokken voelden tot de Moderne Devotie. "In de kroniek van het klooster Agnietenberg, geschreven door Thomas a Kempis in het Latijn, lezen we over het contact dat Gansfort had met Thomas a Kempis. Een werkgroep van de IJsselacademie heeft de kroniek vertaald naar het Nederlands. Er is overigens ook een oudere vertaling. Wat ook interessant is, is dat je door het lezen van de kroniek een beeld krijgt van hoe de omgeving van het klooster er geografisch heeft uitgezien." Maar het meest interessant blijft volgens Hendrikman dat je als lezer Thomas a Kempis een beetje beter leert kennen. "Deze kroniek en 'Over de Navolging van Christus' zijn eigenlijk de enige schijnwerpers die Thomas a Kempis ooit op zich gericht heeft gehad. Dat heeft hij niet zelf gedaan, anderen hebben die schijnwerper op hem gericht. Momenteel is zijn boodschap weer actueel. Soms moet je gewoon geduld hebben."