Oratorium verzetsman Bonhoeffer laat Duitsers huilen en Nederlanders nadenken

ZWOLLE – ‘Dit nooit weer’. Die woorden galmen met de komende Dodenherdenking nog altijd na in ons collectief geheugen. Soms heeft dat geheugen een opfrisbeurt nodig. Want wat zou jij doen? Ben je bereid in actie te komen als anderen in de verdrukking komen? Om je baan op te geven en misschien wel de hoogste prijs te betalen? Die spiegel wordt ons voorgehouden in Ein Liedoratorium, een stuk dat Matthias Nagel componeerde over verzetsman en theoloog Dietrich Bonhoeffer.

Inderdaad … een Duitser. Dirigent en musicus Wolfried Kaper kwam met een eigen versie van het muziekstuk (teksten Dieter Stork) die hij op 4 mei uitvoert met De Nieuwe Ster uit Zwolle, een van zijn koren.

Voorafgaand aan die uitvoering schuift hij in wijkcentrum SIO aan voor een interview, samen met koorlid Tineke Jansen. Om te begrijpen waarom Kaper uitgerekend dit oratorium laat klinken op de dag dat Nederland zijn oorlogsslachtoffers herdenkt, moeten we een stapje terug doen in de tijd. En vandaar worden we terug gezogen in het hier en nu met teksten die volgens Kaper en Jansen onverminderd actueel zijn.

Lutherse kerk

Kaper: “Ik hoorde het muziekstuk een aantal jaren geleden. Zittend in een Lutherse kerk in Duitsland, zag ik om mij heen wat het met sommige luisteraars deed. Meerdere van hen zaten met tranen in de ogen.” Het zal mede de confrontatie zijn geweest denkt Kaper. De Lutherse kerk speelde alles behalve een heldenrol onder het juk van Nazi-Duitsland. Hetzelfde geldt overigens voor de Rooms-Katholieke kerk. De Hitlerjugend kon, zo memoreert Kaper, voor een groot deel worden gerekruteerd onder het verenigingsleven van de kerken. Dat betekende overigens zeker niet dat wie lid werd van de ‘jugend’ automatisch sympathie had voor Hitler. Predikanten en pastoors hadden, ingegeven door angst om hun baan te verliezen of erger, niet zelden pragmatische redenen om het regime te steunen dan wel niet tot last te zijn. En zij die het aandurfden er tegenin te gaan kwamen niet van de ene op de andere dag tot die keuze.

Bonhoeffer besloot echter als een van de weinigen wel kleur te bekennen. Hij kon niet toezien hoe joden werden afgevoerd. De theoloog en kerkleider sloot zich aan bij de Bekennende Kirche, een christelijke verzetsbeweging. Hij was onder meer betrokken bij de bemiddeling van geld om joden naar Zwitserland te krijgen. Bonhoeffer werd in 1943 gepakt wegens hoogverraad. Later bleek hij ook nog eens betrokken te zijn geweest bij de voorbereidingen van de latere aanslag op Hitler. Die aanslag mislukte en Bonhoeffer zou een paar weken voor het einde van de oorlog ter dood worden gebracht. Tekenend voor de man Bonhoeffer was dat hij voor het naziregime definitief de macht greep de kans had in het vrije Amerika een bestaan op te bouwen. Hij deed het niet, vond dat hij nodig was in Duitsland.

Hoe laat je Bonhoeffer terugkomen in een muziekstuk? Matthias Nagel is er volgens Kaper bijzonder goed in geslaagd de meerdere lagen in Bonhoeffers karakter uit te diepen. “Je kunt niet in het hart kijken van een ander. Wat je wel kunt doen is kijken hoe iemand handelt”, zegt Kaper, die Bonhoeffer ziet als een moedige man die het onbekende met een heel open houding tegemoet trad.

Een mix van stijlen

Het oratorium is een bijzonder mix van stijlen. Beginnend met Gregoriaans komen de genres relipop, gospel en protestsong aan bod. “Het is Nagel gelukt hier een erg mooi geheel van te maken waarbij het de luisteraar niet eens direct zal opvallen dat je van het ene naar het andere genre gaat.” Het Gregoriaanse deel grijpt je al meteen bij de keel. Dat wil zeggen dat je er niet aan ontkomt in de eerder genoemde spiegel te kijken. Kaper: “Je kunt wel mooi Gregoriaans zingen, maar als je het toestaat dat een volk wordt uitgeroeid kan je er beter mee stoppen. Dat is wat je hoort. Aansluitend stelt het stuk ons de vraag hoe wij vandaag de dag met vluchtelingen omgaan.”

Daarmee stemt het oratorium tot nadenken aldus Jansen. “Het verhaal van Bonhoeffer maakt op mij heel veel indruk. Ik merk dat het andere koorleden ook bezighoudt.” De tekst is in het Duits en dominee Peter Ros vertelt tussendoor wat er wordt gezongen in de 22 liederen waaruit het oratorium bestaat.

Praktische informatie

Het optreden van De Nieuwe Ster onder leiding van Wolfried Kaper vindt plaats in de Plantagekerk en begint om 20.45 uur. Dit in aansluiting op de herdenkingsplechtigheid in het Ter Pelkwijkpark tegenover de kerk. Dominee Peter Ros geeft een toelichting op het Duitstalige stuk waarin teksten van Dietrich Bonhoeffer zelf zijn verwerkt door schrijver Dieter Stork. Met zijn interpretatie van het stuk probeert Wolfried Kaper dicht bij de persoon Bonhoeffer te komen. Jos Mulder neemt plaats achter de piano. De toegang is gratis. Wel vindt er een collecte plaats na afloop.