Beeld Zwolse ?Kerken onder druk' duikt op uit notulen

ZWOLLE ? Negen van de tien zaken die in de notulen staan, gaan over ?normale kerkelijke' aangelegenheden. Die andere tien procent biedt echter genoeg stof om een goed beeld uit te boetseren van de Gereformeerde en Hervormde kerk in oorlogstijd. Henk Moerman dook in deze documentatie.

De Zwolse oud-geschiedenis-leraar schreef het boekje ?Kerken onder druk ? Het beleid van de Zwolse Hervormde en Gereformeerde kerk 1940 1945'. De kerken namen al vroeg stelling tegen de Duitse bezetter, al waren de hervormden iets eerder dan de gereformeerden. Moerman: ?Dat stelling nemen zat hem deels in het bidden voor koningin Wilhelmina in ballingschap en ook liepen er lijntjes naar het verzet. De afwijzing van antisemitisme hoorde daar ook bij.?  Dat was echter niet direct vanaf het begin het geval. ?Je moet je realiseren dat Nederland voor de inval van de Duitsers zo'n honderd jaar neutraal was geweest. Men was totaal niet voorbereid op wat er ging gebeuren. Daar komt bij dat de Duitsers zich in Nederland aanvankelijk relatief netjes gedroegen. Het was niet vergelijkbaar met de latere agressie tegen bijvoorbeeld Rusland (operatie Barbarossa had tot doel om de communisten en het Slavische volk een grote slag toe te brengen en Europees Rusland in te nemen, red.) en dat maakte hevig verzet ook minder logisch.? Later laten de Duitsers echter een ander gezicht zien en neemt met name ook het antisemitisme ernstiger vormen aan. Een van de hervormden die in het verweer komt, is de bekende in Zwolle woonachtige en in Friesland geboren Horreus de Haas. Behalve plaatselijke voortrekkers zijn het de synode en landelijke kerkbesturen die bepalen welke houding lokale kerken aannemen. Moerman: ?Een vergelijking met andere plaatsen kan ik niet maken omdat ik er geen onderzoek naar heb gedaan, maar in Zwolle toont menig hervormde en gereformeerde moed. Soms worstelt men echter ook met vragen. Een voorbeeld daarvan is de door de nazi's opgelegde plicht om jongvolwassen mannen een half jaar lang fysieke arbeid te laten verrichten vanuit pedagogisch oogpunt. Hoewel het niet is te vergelijken met dwangarbeid, waarbij Nederlandse mannen worden verplicht voor de Duitsers te werken in de oorlogsindustrie, is het wel duidelijk dat deze ?opvoedcentra' een broeinest zijn van nazistische ideeën. De kerk verbiedt het ouders niet om hun kinderen daar naar toe te laten sturen, maar doet wel een beroep op het eigen moreel besef.? Op de vraag waarom de kerken desalniettemin in veel gevallen een eigen geluid konden laten horen, antwoordt Moerman: ?Hitler wilde geen strijd met de kerk. In plaats daarvan koos hij voor een geraffineerdere aanpak. Namelijk door, op ogenschijnlijk volstrekt willekeurige wijze, predikanten op te pakken. In Zwolle werden drie hervormde voorgangers en een gereformeerde gevangen gezet. De gedachte dat je als dominee niet wist of  en ? zo ja ? wanneer de Duitsers jou zouden oppakken, zorgde voortdurend voor onrust. Dat de ene predikant al snel weer op vrije voeten was waar de andere veel langer werd vastgehouden, droeg verder bij aan het angstbeeld van willekeurig slachtoffer.? De kerken stonden dus voortdurend onder druk. Waarmee de titel van het boekje is verklaard. Moerman: ?Ik heb wel getwijfeld over die titel, maar vond het uiteindelijk wel de lading dekken.? De auteur heeft, voor zo ver je dat kunt zeggen met een zwaar thema als dit, veel voldoening kunnen putten uit het schrijven van ?Kerken onder druk'. ?Ik heb heel wat tijd doorgebracht in het Historisch Centrum Overijssel. Al die notulen doorwerken is echt monnikenwerk, maar het is het wel waard geweest.? ?Kerken onder druk' is verkrijgbaar bij Henk Moerman: hm.moerman@planet.nl, (038) 421 02 03.